Geçim sorunu dünya genelinde insanları sokaklara döktü. Ocak 2021’den bu yana kaydedilen tüm şovları haritalayan BBC, protestolarda devasa bir artış yaşandığını buldu.
Akaryakıt fiyatları ferdî seyahatten lojistiğe hayatın çabucak her alanını etkiliyor. Bu durum besin, elektrik ve ısınma masraflarının artmasına yol açtı.
Bu artışlar dünya çapında şovlarla karşılandı. Barışçıl protestolarda bir ortaya gelen ve hükümetleri eleştiren beşerler temel gereksinimlerin daha ucuz ve herkes için erişilebilir hale gelmesini istiyor.
Bazıları bunun için yüksek bir bedel ödemek zorunda kaldı bile.
16 yaşındaki Hatice Bah, kaza kurşunuyla vurulduğunda konutunun ön verandasında duruyordu. Hatice, Sierra Leone’nin başşehri Freetown’ın doğusundaki konutundan yalnızca birkaç metre ötede toplanan ve bir müddettir artan yakıt fiyatlarını protesto eden kalabalığı izliyordu.
Ancak 10 Ağustos’ta protesto şiddete dönüştü. Polis protestoculara karşı silah açtı ve bir kurşun genç Hatice’ye isabet etti.
Yere yığıldı ve kısa müddet içinde can verdi.
Annesi Maria Sesay, kızının mevtini hâlâ kabullenemediğini anlatıyor. Ortaokul öğrencisi olan Hatice’nin annesi hayalinin bir gün hemşire olmak olduğunu söylüyor:
“Çok üzgünüm bu yaşına kadar kızımı büyütmek için çok gayret ettim fakat artık artık yok. Büyük bir acı içindeyim.”
Akaryakıt fiyatlarının rekor kırmasıyla tetiklenen yansılar bu küçük batı Afrika ülkesinde yıllardır görülmemiş büyüklükte protestolara yol açtı.
Ağustos ayında başşehir Freetown’da yaşanan şiddetli çatışmalarda 5 polis memuru dahil 25 kişi öldü.
Yakıt fiyatları eserlerin taşınmasının maliyetini de üst çektiği için besin fiyatlarını da artırıyor. Yakıt fiyatları Mart ayından Temmuz ayına kadar litre başına 12 bin leoneden 22 bin leoneye çıkarak rekor kırdı.
Temmuz ayında Sierra Leona Merkez Bankası banknotlarından üç sıfırı sildi ve enflasyonun zayıflattığı para ünitesine taze inanç aşılamaya çalıştı.
Şehirdeki protestolar, sokağa çıkma yasağı ilan edilmesi ve internetin kesilmesiyle durduruldu.
Sierra Leone’nin Devlet Lideri Julius Maada Bio protestoların hükümetine karşı yapılmış bir darbe teşebbüsü olduğunu açıkladı fakat BBC’ye konuşan çok sayıda protestocu yükselen hayat masraflarına karşı ayaklandıklarını söyledi.
Dünya genelinde çatışma bilgilerini tutan Silahlı Çatışma Lokasyonu ve Olay Dataları Projesi’nin bilgilerini inceleyen BBC, bu yılın birinci dokuz ayında 90’dan fazla ülkede ve bölgede petrol fiyatlarından kaynaklanan protestolar düzenlendiğini buldu.
Bu ülkelerin üçte birinde 2021’de yakıt fiyatlarıyla ilgili bir protesto yaşanmamıştı.
İspanya’da yalnızca Mart’ta 335 protesto düzenlendi
Örneğin 2021’de akaryakıt fiyatlarıyla ilişkili tek bir hareketin yaşanmadığı İspanya’da yalnızca Mart’ta 335 protesto düzenlendi.
Son 9 ayda protestoların görülmediği tek bir ülke bile yok. Endonezya’da bu yıl yakıt fiyatları nedeniyle 400 şov yapıldı. 2021’de bu sayı 19’du.
Geçen yıl yalnızca 2 protesto düzenlenen İtalya’da yılın birinci sekiz ayında 200 şov yapıldı.
Ekvador’da yalnızca Haziran ayında 1000’den fazla protesto düzenlendi. Güvenlik ve istihbarat servisi Dragonflay’ın istihbarattan sorumlu yürütme heyeti üyesi Henry Wilkinson, protestoların şaşırtan yerlerde gerçekleştiğini söylüyor:
“Eylemlerin sıra dışı, olağanda hareketlerin görülmediği yerlere kaydığını görüyoruz. Ukrayna savaşının bu duruma büyük bir tesiri oldu. Uyuşmazlığın tahlili, global krizi değerli ölçüde rahatlatacaktır.”
Fiyatlar neden artıyor?
Ukrayna’daki savaş, global yakıt fiyatlarını artıran faktörlerden yalnızca biri.
Pandeminin başlangıcında ham petrol fiyatlarının düşük olması, talebin düşük olmasından kaynaklanıyordu. Fakat hayat “normale” dönüp güç talebi yükseldikçe fiyatlar yükseldi.
ABD doları sterlin, euro, Çin yuanı ve Japon yeni üzere para ünitelerine karşı tüm vakitlerin en yüksek düzeyinde.
Petrol ticaretinde ABD doları kullanılıyor. Dolar karşısındaki zayıf lokal para üniteleri için yakıt gitgide daha da kıymetli hale geldi.
Bunların yanında Rusya-Ukrayna savaşıyla birlikte Rusya’dan petrol ithalatına getirilen sınırlamalar öbür üreticiler için petrol talebini artırdı. Bu durum daha yüksek fiyatlarla sonuçlandı.
Ekonomik çöküşten politik çöküşe
Akaryakıt fiyatları nedeniyle sivil protestoların düzenlendiği 92 ülke ve bölge ortasında, Gotabaya Rajapaksa hükümetini deviren Sri Lanka memleketler arası manşetlere çıkmıştı.
Asya kıtasındaki en yüksek enflasyon oranlarından birine sahip olan Sri Lankalılar, yakıt, besin ve ilaç fiyatları artmaya devam ederken büyük bir ömür maliyeti krizi yaşıyor.
48 yaşındaki Wimala Dissanayaka, Sri Lanka’nın başşehri Colombo’nun üst sınıf bir banliyösünde bir zerzevat tezgahı işletiyor. Ailesinin artık kıt kanaat geçindiğini söylüyor:
“Fiyatlar tavan yaptı. Hayat gitgide daha kıymetli hale geliyor ancak gelirimiz değişmiyor.” diyor ve ekliyor:
“Üç çocuğum var ve otobüs fiyatları o kadar çarpıcı bir halde arttı ki, artık okula gitmek çocuk başına 100 rupi (0,27 dolar) tutuyor. Yani, her üçü için de her gün 600 rupi (1,65$ dolar ) veriyorum.”
Wimala, eserlerini pazara taşıdığı kamyoneti için akaryakıt almaya gücünün yetmediğini söylüyor. Bunun yerine toplu taşımaya yönelmesi yahut öbür satıcılarla ortak sevkiyat yapması gerekiyor.
Wimala, “Fiyatlar çok kıymetli, müşterilerim de fazla para harcamak istemiyor. Evvelce 500 gram ya da bir kilogram zerzevat alabilen beşerler artık 100 gram ya da 250 gramla yetiniyorlar. Otomobil ya da motorsikletle gelenler de artık ya yürümek ya da bisiklet kullanmak zorunda.”
Protestolarda 80’den fazla kişi öldü
Dünyanın dört bir yanında hükümetler, ülkelerindeki ekonomik krize tahlil bulmaya çalışırken protestolar da sürüyor. Fakat kimileri bunun için daha ağır bir fatura ödüyor.
BBC araştırması, son dokuz ayda, Arjantin, Ekvador, Gine, Haiti, Kazakistan, Panama, Peru, Güney Afrika ve Sierra Leone’dekiler dahil akaryakıt fiyatlarına yönelik protestolar nedeniyle 80’den fazla kişinin hayatını kaybettiğini tespit etti.
Freetown’da sokaklara tekrar sükunet hakim. Birçok satıcı tekrar mağazalarına döndü. Lakin Hatice’nin babası Abdul ve tüm ailesi için hayat bir daha asla eskisi üzere olmayacak:
“Kızım çok umut verici bir çocuktu. Artık yok.”