Siyaset Bilimci Dr. Alper Yağcı, Osmanlı periyodundaki okur müelliflik oranları ile ilgili bu vakte kadar yanlış ölçülmüş bulgulara dair açıklamalarda bulundu. Yağcı merhum tarihçi Kemal Karpat’ın 1893 Osmanlı okur müelliflik oranının %54 olduğu lakin bu tezin geçersiz olduğunu da bildirdi.
Bu tezi vakit içinde birçok siyasalın gündeme getirdiğini, demeçlere bahis olduğunu da bildiren Yağcı Twitter’dan bir flood paylaştı.
Yağcı şunları söyledi,
“Osmanlı Nüfusu 1830-1914” (orijinali İngilizce 1985 basım) kitabının popülerleştirdiği bu oran, literatürdeki öbür bilgilerle örtüşmüyor, Kemal hocanın öbür tespitleriyle de çelişiyor. Pekala bu oran nereden çıktı?
Kitapta okur yazarlıkla ilgili bir kısım aslında yok. Bu tablo, bağlamsız açıklamasız bir ek olarak kendi başına yer alıyor. İçerdiği sayılar, 1893 itibariyle okuma yazma bilmeyenlerin oranının %46 olduğu istikametinde. Bunu nasıl mı hesaplıyor?
Oranın hissesi ve paydası tıpkı nüfus sayımından. Lakin bu sayımdaki genel nüfusa dair notunda mesela Hicaz ve Yemen nüfusunun bir kısmının sayılmadığını bildirmiş. Meğer ki tıpkı vilayetlerde okuma yazma bilmezlerin sayısının eksiksiz kaydedildiğini varsaymış
Yani kolay muhasebe (2+2=5) manasında hesap esasen yanılgılı, bu bir.
Veri kaynağı olan nüfus sayımının 1881-1893 ortasında on küsür yıl sürmüş bir “sayım” olması itibariyle okuma yazma bilmezlerin sayısına dair geçerli bir bilgi tespit etmesi pek mümkün değil, bu iki.
Hocanın tıpkı tabloyu hesaplarken varsaydığına nazaran o tarihler itibariyle 10 yaş altı çocukların yalnız %21’i okullaşmış. Çağdaş reformlardan etkilenen yaş kümesinde durum buyken bayanlar dahil yetişkinler için çıkarsadığı abartılı okur-yazarlık oranı gerçekçi değil, bu üç.
Şu da dört: Tablo devlet kapasitesinin en düşük olduğu en geri kalmış vilayetlerde okuma bilmezlerin oranının en düşük olduğunu buluyor.
Örneğin Yemen’in %72’si okur-yazarmış 1893’te! Haydi diyelim Osmanlı memurunun tüm Yemen köylerinde meskenlere girip bayanlara okuma yazma sorduğunu hayal edebildiğiniz için bu oranı geçerli kabul ettiniz.
Hayalinizi test etmek için bağımsız Yemen okur müelliflik istatistiklerine bakarsınız, sonuçta harf ihtilali yapmamış, “bir gecede bilgisiz kalmamış” (!) bir ülke. Daha 1994’te Yemen’de okur müelliflik %37’ydi.
Üstelik Karpat bu savların yıllar içinde tutarsız versiyonlarını da yayımladı. Birinci versiyonu içeren 1982 makalesinde okuma bilmezlerin *sayısı* İstanbul için daha yüksek, *oranı* ise (kitaptaki %30 yerine) %10 olarak geçer! Kitapta neden değişti, açıklanmaz.
Diyarbakır için kitapta %10 görünen (!) okuma bilmezlerin *sayısı* 1982 makalesinde daha düşük, *oranı* ise %20’dir.
(Bu ortada Diyarbakır için hesaplanan nüfus paydası da tıpkı kitaptaki farklı tablolarla uyumsuz gibi).
Daha itibarlı bir mecmuada yayımlanmış daha ihtimamlı bir eser olan 1978 makalesinde ise tüm bu bilgilerin kaynağı olan 1881-93 nüfus sayımını etraflıca ele alıp tanıtır, ancak okur müelliflik bahsine hiç girmez, doğrusunu yapar.
Kısacası, Kemal Karpat hocanın çıkarsamayla vardığı okuma bilmezlerin oranı metodolojik olarak geçersiz ve muhtemelen epey yanlış. Arşivdeki okuma bilmezlerin sayısına (oranın değil) dair kaydın gerçekte sadece erkeklerle ilgili olması bile olası.
Bununla birlikte reddiyelerde de dikkatli olmak lazım. Taha Akyol, Karpat’ın tıpkı yapıtına nazaran hiçbir vilayette çocuk okullaşma oranının %10’u geçmediğini yazmıştı. Gerçek değil. Karpat’ın bu tabloda kast ettiği aslında öğrencilerin genel nüfusa oranı; hesaplayınca o denli çıkıyor.
Peki sonuç olarak Osmanlı’da 1893 itibariyle okur müelliflik %54 müdür? Muhtemelen hayır. Karpat’ın bulgusu metodolojik olarak geçersiz, çok özgüvenle ilan ettiği bir bulgu da değil, birebir orana öbür bilgi yahut metotla ulaşanı ise pek duymadık. Varsa tarihçilerden dinlemek isteriz.
Osmanlı bürokrasisinin, topladığı datalardan halkın %54’ünün okur muharrir olduğu üzere bir sonuç çıkardığına, bu varsayımla plan yaptığına dair bir transfer hiç var mı? O da yok herhalde.
Şunu da ekleyeyim: Benim 3 (biri büyük) ninemden 2’si okuma yazma bilmiyordu. İsteyenin en azından Kuran okumayı öğrenebileceği, klasik bir beldede. Haliyle şahsî tecrübe perspektifimden bakınca da bu oranı çok abartılı, taşradaki hayatın olağan akışına ters buluyorum.